Портал Южной Осетии

Ирыстoны зæxxыл, Цæгaтæй Xуссaрмæ, нæ рaгфыдæлтæ бирæ кувæнбынæттæ сaрæзтoй. Уыдoнæй, aлкæмæндæр ис йæxи истoри, йæ рaвзæрды xи туaрæгъ. Бирæтæн дзы сæ бынæттæ сбæлвырд кoдтoй зæдтæ сæxæдæг, уыцы бæлвырд бынaты æрбaдгæйæ. Иннæтæн тa куырыxoн истoрийы иумæйaг уынaффæйæ бæлвырдгoнд цыдис кувæндoны бынaт. Aм бaфиппaйын xъæуы, axæм бынaт бæлвырдгoнд кæй цыди, бæрзoнд, сыгъдæг, уæлxox быдыры, фoсы къax дæр æм куыднæ xæццæ кoдтaид. Сæйрaгдæр тa, нæ рaгфыдæлтæ, кæд æнaxуыргoнд уыдысты, уæддæр xoрз æмæ бæлвырд зыдтoй æрдзы æнaxуыр фæзындтытæ, уæлaрвoн тыxты бaстдзинaд зæxxимæ. Axуыргæндтæ дæр рaиртæстoй, axæм кувæн бынæттæ кæмыты бæлвырдгoнд æрцыдысты, уыцы рæтты кæй цæуы цaвæрдæр æнæзынгæ, æнaxуыр тæлм, кæцы xoрзæрдæм axъaз кæны aдæймaджы зoндaxaст, зæрдæйы уaг æмæ æнæниздзинaдæн.
Уыцы кувæн бынaтæй aлы ирoн лæг кувы, йæxи фæдзæxсы Xуыцaу æмæ йæ зæдтыл. Кувы кoмкoммæ иунæг Стыр Xуыцaумæ. Кæд нын чырыстoн дины aбoны иуæй-иу кусджытæ нæ уырнындзинaд aмтъeрытæ кæнынц, муртaккaг æмæ мa æндæр цaвæрдæр динтæ нын фыссынц, уæддæр мaxæн, ирoн aдæмæн уыдис æмæ ис иунæг Стыр Xуыцaу. Ирoн aдæм дуртæм æмæ бæлæстæм никуы куывтoй, сaуджынтæ йæ куыд фисынмæ æвдисынмæ xъaвынц, aфтæ.

Ирoн aдæмæн ис иунæг кaдджын Xуыцaу æмæ йe ‘скoнд зæдтæ, кæцытæм кувæм сыгъдæг зæрдæйæ, кoмкoммæ æнæ фæрссaг æxxуысгæнæгæй. Aфтæ мaчи бaнxъæлæд, æз чырыстoн дины ныxмæ дзурын. Xуыцaу уымæй бaxизæд мæн дæр æмæ aлкæйы дæр. Æз æрмæстдæр дзурын ирoн aдæмы уырнындзинaдыл. Уæлдæр куыд зaгътoн, aфтæмæй aлы кувæндoнæн дæр ис йæxи рaвзæрды тaурæгъ. Ныр мæ рaдзурын фæнды Джеры дзуары равзæрды тыххæй.
Джеры дзуар ис Хуссар Ирыстоны, Джеры комы, бæрзонд нæухох тъæпæныл. Йæ бынат диссаджы рæсугъд ран, аргъæутты бæстæ. Кувæндон кæм ис, уый у йæ алфæмблай къуылдымтæй æппæты бæрзонддæр. Ацы бæрзондæй куы афæлгæсай, уæд æвæццæгæн иу 10 километры дæрддзæгæн, раст цыма дæ армы тъæпæны ис, афтæ, дæ алыварс зыны æрдзы рæсугъддзинад. Сыфтæрджын хъæдтæ, нæухох къуылдымтæ æмæ тъæпæнтæ кæрæдзийы ивгæйæ афтæ рæсугъд кæсынц, æмæ адæймаг арф хъуыдыты аныгъуылы, раст цыма фыны цавæрдæр аргъæутты бæстæм бахаудтай. Кæцырдæмфæнды разил де ‘ргом, цæст кæронмæ нæма ахæццæ вæййы уыцы цымыдисаг бынæттыл æмæ та цæсты кæронæй иннæрдыгæй фарс æрцахсы ноджы рæсугъддæр, цымыдисагдæр æрдзы фæлыст. Адæймаг æй нал фембары, кæцырдыгæй сфæлыста не ‘сфæлдисæг ацы аив аргъæутты бæстæ. Уæлдай цымыдисагдæр кæсы ацы æрдзы рæсугъддзинад, мæхуызæн, фыццаг хатт чи сæмбæлд ацы кувæндонмæ, уыдонмæ. Сæрдыгон, æнтæф бон, хосдзау уазал дон зыд ныуæзт куыд кæна, афтæ зыд ракæс-бакæс кæныс æрдзы ‘нæкæрон рæсугъддзинадмæ, цæгатæй хуссармæ, скæсæнæй-ныгуылæнмæ, æмæ та ногæй дæ мидбынаты сабырæй æрзилыс, хæххон къада куырой æрдæг ауæзтæй куыд сабыргай фæзилы, афтæ.
Кувæндон йæхæдæг цы бæрзонд къуыбырыл æрбынат кодта, уый у стыр, фæтæн æмæ даргъ тъæпæн фæз. Ам, дам-иу раздæр рæстæджыты цалдæргай рæтты фæсивæд нæртон хъæзтытæ сарæзтой æмæ-иу дзы ерысæй кафт бацайдагъ. Хъыгагæн дзы фæстаг азты фæндыры зæрдæхъыдзыгæнаг зæлтæ нал хъуысынц, кæд ма дзы искуыцæй магнитофоны цавæрдæр æнахуыр цагъд, кæнæ зард райхъуысы.
Кувæндонæй иу 500 метры бындæр æрбынат кодта раджы кæддæр Бекъойты мыггаг. Сæ хъæуыл ном сæвæрдтой — Джер. Ком дæр хонынц Джеры ком. Хъæуыл ацы ном цæмæн сæвæрдтой, уый абоны хистæр фæлтæрæй дæр ничиуал хъуыды кæны, фæлæ Бекъойтæ ардæм куыд æмæ кæцæй æрхаудтой, уый мын радзырдта Ногиры цæрæг Бекъойты Алеш.
Цæвиттон, Бекъойты мыггагæн сæ уидаг ис уæллаг Тæмисчъы. Ам æрбынат кодта сæ рагфыдæл Бекъо, ардыгæй апырх сты алырдæм. Сæ рагфыдæлтæй кæцыдæр Тæмисчъы къуындæг уавæртæй стыхсгæйæ, рацыд хуыздæр царды уавæртæ агурæг, ахызт фæсхохмæ, федта уæгъд зæххытæ, цæрынæн бæзгæ бынæттæ æмæ фæстæмæ æрцыд Тæмискъмæ. Йæ фосы муртæ йæ разæй скодта æмæ йæ бинонтимæ араст. Æфцæгыл æрхызт хуссармæ, иу ран бахсæвиуат кодта æмæ йæм фыны æрбадзырдæуыд, райсом дæ фос сæхæдæг кæм æрлæууой, уым уыдзæн дæ цæрæн бынат, зæгъгæ.
Дыккаг бон та йæ фæндаг адарддæр кодта. Абоны Джеры комы рæбынмæ куы бахæццæ, уæд изæрмилтæ кæнын дæр байдыдта. Фос уыцы сойджын кæрдæгыл хизынмæ фесты, сæ хицау та æрдзы рæсугъддзинадмæ фæлгæсынмæ фæци, куы иу къуыбырæй акæсы, куы — иннæ. Йæ алæмæты сыгъдæг уæлдæф æй уацары айста, цавæрдæр æнахуыр, зæрдæрухс æнкъарæнтæй йæ зæрдæ барухс, уæнгты рыст æмæ фæллад цыдæр æрбаци. Йæ монцы бæллицтæ йæ сæ базыртыл систой, дард кæдæмдæр æй фæхастой æмæ цавæрдæр аргъæутты бæстæйы æрцард. Цалынмæ йæ бæллицты царди æмæ йæ алфæмблай зылди, уæдмæ фос та сойджын кæрдæг мерс кодтой. Талынг мыл кæндзæн, зæгъгæ, батагъд кодта йæ фосмæ. Фос ривæд кæнынц, чи лæугæйæ, чи хуысгæйæ сынæр цæгъдынц. Лæг йæ фосыл сæхситт кодта, лæдзæгæй сæ бакъуырдтытæ кодта, фæлæ фос нал размæ цæуынц нал фæстæмæ. Лæдзæджы фæлмæн цæфтæй иуварс алидзынц æмæ та фæстæмæ сæ бынаты атыгуыр вæййынц. Афтæ цалдæр хатты афæлвæрдта, фæлæ фос нæ комынц. Лæг мæсты кæнын дæр байдыдта. Æрæджыйау йæ зæрдыл æрбалæууыд йæ фын, йæ лæдзæгыл йæ роцъо æрæнцой кодта æмæ хъуыдыты аныгъуылд. Æвæццæгæн уый Хуыцау æмæ йæ зæдты фæндон у æмæ табу сæхицæн, амондджын бынат æй фæкæнæт æмæ йæхи фосы кæрон йæ нымæтыл æруагъта. Афтæмæй уыцы ран йæхицæн рæстæгмæ мусонг æрцарæзта. Цасдæр рæстæджы фæстæ æрæздæхт Тæмискъмæ. Йе ‘рвадæлтæн бамбарын кодта, диссаджы цæрæн бынат кæй ссардта: дæ алфæмблай хъæд, дæ угæрдæн дæ фарсмæ, сæрвæттæ парахат, хæххон сыгъдæг суадон æмæ зæрдæ дзæбæхгæнæг сыгъдæг уæлдæф. Уыцы цымыдисаг аргъæутты бæстæ, нырæй фæстæмæ хъуамæ суа мах, — Бекъойты цæрæн бæстæ. Цалдæр би-нонтæй йемæ рацыдысты æмæ æмдых, æмзондæй хæдзæрттæ аразын бай-дыдтой. Чи ма дзы баззад Бекъойтæй, Тæмискъы уыдон дæр иугай-дыгай фæ-лыгъдысты уыцы дзæнæты бынатмæ. Афтæ фæзынд æмæ райрæзт Бекъойты хъæу — Джер.
Рæстæг тагъд згъоры. Бекъойтæ сæ ног цæрæн бынаты æрфидар сты, уæдмæ хъæугъуыз дæр фесты, цард сын бацайдагъ. Абоны Джеры дзуар куыд фæзынд æмæ равзæрд, уый таурæгъ та радзырдта Гуыбеты Амынæт, нæуæдз азмæ æввахс кæуыл цæуы, уыцы Цхинвалы цæрæг.
Цæвиттон, Бекъойты хъæу — Джеры, иу фæззыгон фæ-сæмбисæхсæв иу зæронд лæг йæ кæртмæ рахызт, йæ фосыл йæ цæст ахаста, алырдæмты айхъуыстытæ кодта. Хæххон æрдз дæр цыма куыствæлладæй улæфгæ кодта, уыйау ныссабыр, иу сыбыртт никуыцæй хъуысы, æрмæст рæстæгæй-рæстæгмæ дард кæцæйдæр уыджы уасын райхъуысы. Лæг ма æхсæвы ирдгæмæ иу хатт йе уæнгтæ аивæзта, æхсæвы сыгъдæг уæлдæфæй ма зæрдиаг улæфт скодта æмæ хæдзармæ бараст ис. Къæсæрмæ нæма бахæццæ, афтæ сонт лæуд фæкодта, йæ зæрдæ цыдæр æнахуыр гуыпп-гуыпп скодта. Фæстæмæ дæр нæ фæкаст, фæлæ кæрт афтæ ныррухс ис, раст цыма мæйрухс æхсæв нæ уыдис, фæлæ сæууон хур йæ тынтæ Бекъойты кæртмæ æркалдта, сæнт зылд фæкодта, хæрдмæ скасти æмæ царциаты диссæгтæ уыны. Цавæрдæр, адæймаджы сурæты хуызæн, рухсгæнгæ, цæхæркалгæ сæ сæрты æрбатахт. Сонтæй дзурынмæ дæр нал арæхст, æрæджиау йæхи æрæмбæрста, йæхиуыл дзуæрттæ афтыдта æмæ йæ зонгуытыл æрхауд. Цы зæд, цы дуаг дæ, табу дын фæуæд. Иунæг, кадджын Стыр Хуыцау, мах де ‘уазæг, дæ фæдзæхст, зæгъгæ фæкодта. Йæхæдæг, йæ зонгуытыл лæугæйæ, йæ фæстæ кæсгæйæ баззад. Уый та рухс калгæйæ, æппæты бæрзонддæр къуылдымыл куыд æрбадт, уый ма куы федта Бекъойы фырт, уæд та ногæй йæхи Хуыцауæн бафæдзæхста, хатыртæ фæкуырдта æмæ æрæджыйау кæддæр сыстад, иу цъус ма æдзæмæй алæууыд æмæ бараст хæдзармæ. Æхсæвы бинонтæн дæр ницыуал загъта, йæхи хуыссæны æруагъта æмæ хъуыдыты уацары бахауд. Фынæй кæныныл бæргæ фæлвары, фæлæ хуыссæг тæргай чындзау æввахс нал цæуы, раст æй цыма уыцы зæд тæхгæ-тæхын йемæ аскъæфта. Йæ хъуыдытæ йæ кæдæмты нæ аскъæфтой, уыцы цымыдисаг цауы тыххæй кæцы зæронд лæджы раз нæ балæууыд. Афтæ райсоммæ фæрафт-бафт кодта. Райсомæй фестад, йæ хæдзары зылдтытæ дæр нæма бакодта, фæлæ йе ‘рвадæлтыл азылд, сæхимæ сæ æрбамбырд кодта æмæ æхсæвы цымыдисаг цаутæ иуылдæр бæлвырд, кæрæй-кæронмæ фæдзырдта. Хистæрты къорд иумæ уынаффæ кæнынц æмæ хуры сыгъзæрин тынтæ куыддæр уыцы бæрзонд къуыбырыл аныдзæвдысты, афтæ Бекъойты хистæртæ дæр схæццæ сты уыцы бæрзонд, бæлвырд бынатмæ. Фæразил-базил кодтой, фæракæс-бакæс кодтой фæлæ дзы æрдзы рæсугъддзинадæй дарддæр ницы бæлвырд, бæрæггонд миниуджытæ рахатыдтой. Хистæртæ дæр та сæхиуыл дзуæрттæ бафтыдтой, фæкуывтой, хатыртæ фæкуырдтой æмæ æрбадтысты уынаффæ кæныныл. Иунæг кадджын Хуыцау нæм æргом йæ зæды рарвыста, æргом нын бынат сбæлвырд кодта, йе ‘рбадæн бынатæй — кувæндон бынат. Абонæй фæстæмæ ацы бæрзонд, зæдбадæн бынаты скæнæм нæ кувæндон. Абон у къуырийы райдиан, Хуыцаубонмæ сбæлвырд кæнæм нывондаг æмæ скæнæм куывд нæ ног, бæлвырдгонд бынаты, зæгъгæ.
Фæстæмæ хъæумæ æрцыдысты, хъæуы галтыл хæлттæ сæппæрстой, рабæрæг нывондаг, бахсыстой бæгæны. Фæлæ ног кувæндон цæмæй скæнай, уый тыххæй хъæуы æвдисæнтæ авд мыггаджы минæвæрттæй. Арвыстой фидиуджытæ-хонджытæ сыхаг хъæутæм хæстæгдæр хъæу — Хъларсмæ уал арвыстой хонæг, кæцы ран цардысты: Хъуылымбегтæ, Æлбортæ, Къæбултæ, Гуыбетæ, Табутæ. Æрхæццæ нысангонд бон — Хуыцаубон. Хъларсæй æрбацыдысты уыцы фондз мыггаджы минæвæрттæ, æхсæзæм Бекъойтæ сæхæдæг. Фæлæ æвдæм мыггаджы минæвар та чи?
Тыхсын байдыдтой Бекъойты хистæртæ. Æвдæм мыггаг ма кæм ссарæм, зæгъгæ. Рæстæг тагъд цæуы, сихорыл хъуамæ амынд бынаты уæм. Сайæн, ивæн та йын æппындæр нæй. Уæд та Хуыцау æмæ Зæдтæ ногæй сæхæдæг баххуыс кодтой хъуыддаг фæрæвдзы тыххæй. Иу бæлццоны Хуыцау уыцы фæндагыл рауагъта. Йæ размæ рацыдысты, фысым бакæн, зæгъгæ, йæ фæхуыдтой æмæ йын сæ хъуыддæгтæ бамбарын кодтой. Уыцы бæлццон та разынд Болататæй. Уазæг уæлдай ницыуал загъта æмæ авд мыггаджы минæвæрттæ араст сты Хуыцауы бæрæггонд бынатмæ. Хистæр скуывта нывондагæй, сæхи бафæдзæхстой Хуыцауыл æмæ загътой сæ иумæйаг уынаффæ авд мыггаджы минæвæрттæн. Абонæй фæстæмæ ацы бæрзонд, сыгъдæг, зæдбадæн бынаты уыдзæн нæ кувæндон — Джеры дзуар.
Афтæ дзурынц дзыхæй дзургæ, фæлтæрæй фæлтæрмæ лæвæрд чи цыд, уыцы таурæгътæ. Ацы таурæгъ Амынæт фехъуыста йæ фыды фыдæй, уый та йæ фехъуыста йæ фыды фыдæй , кæцы йæхæдæг уыдис æвдисæн уыцы цаутæн. Æцæг, Амынæтæн йæ бон зæгъын нæ баци, йæ фыдæлты æхсæзæм фæлтæры минæвар, уыцы цаутæн йæхæдæг æвдисæн чи уыд, уый хистæрты æмрæнхъ лæууыд æви нывондаджы сæрбосыл хæцæг æрыгон лæппу уыди. Цæй, куыд фæнды ма фæуæд, уæддæр нæм Амынæты фæрцы æрхæццæ ацы диссаджы, цымыдисаг таурæгъ, Джеры дзуары равзæрды тыххæй.
Таурæгъмæ та, алы фæлтæры таурæгъгæнæг дæр цыдæр ивддзинæдтæ æнæ бахæсгæ нæ фæвæййы, кæм зонгæ-зонын, кæм æнæбары. Абоны фæлтæр дæр фехъусдзысты æмæ базондзысты Ирыстоны стырдæр æмæ кадджындæр дзуæрттæй иу — Джеры дзуары равзæрды истори æмæ таурæгъ.
Амынæтæн та бузныг зæгъын куывддон адæмы номæй дæр, кæй нæ фæзивæг кодта æмæ кæй æрдзырдта телефонæй йе ‘мхæрæфыртты чызг Хъуылымбегты Тонямæ. Амынæт кæд ныртæккæ æнæфæразгæ у, рынчын хæссы, уæддæр ын æргом æххуысгæнæг Джеры дзуар йæ низтæ сурæг фæуæд.
Уæлдæр æй куыд загътон, афтæмæй таурæгъ историйы бæлвырд æвдисæг у. Таурæгъы азфыст бæрæг нæ вæййы, кæцы æнусы æрцыд уыцы, кæнæ иннæ цау, уый зын раиртасæн вæййы. Ахæм хъуыддаджы бæлвырддæр хатдзæгтæ скæнынц ахуыргонд адæм. Джеры дзуары кувæндоны равзæрд æмæ историйы тыххæй та ахуыргонд, историк-археолог Козаты Петры хатдзæгтæ сты бынтон рагондæр. Уый æнусты фæлмы арфæй скъахта Джеры дзуары фæзынд æмæ равзæрды истори. Ахуыргонд куыд нымайы, уымæ гæсгæ Джеры дзуары кувæндон уыд æмæ у сыгъдæг ирон адæмы кувæндон, уырдæм чырыстон аргъуан ницы бар дардта æмæ дары. Нæ рагфыдæлтæ Аллæтæ (Алантæ) ам, бæрзонд, сыгъдæг бынаты сæхицæн сарæзтой кувæндон — Джеры дзуары кувæндон. Уæлдæр æй куыд загътон: дзырд Джерæн йæ равзæрд бæрæг нæу, ничиуал æй хъуыды кæны абоны фæлтæрæй, фæлæ ахуыргонды хъуыдымæ гæсгæ, гæнæн ис (бынтон бæлвырд нæу) æмæ ацы кувæндон арæзт æрцыд Дзерæссæйы номыл (Нарты кадджыты). Раджы, дам, æм цыдысты æрмæстдæр сылгоймæгтæ. Куывтой æмæ куырдтой: чи царды йæ амонд, чи та йæхицæн кæстæртæ, хъæбултæ. Ам Козайы фырты хатдзæгтæ, кæд бындурон, фидаргонд не сты, уæддæр рæстдзинадмæ бынтон æввахс кæй сты, уый мæнмæ гæсгæ дæр дызæрдыггаг нæу. Дзерассæ Дзерæ дзер æмæ Джер æвæццæгæн æнусты дæргъы, рæстæджы улæнты æууæрсты бахаугæйæ, мыр «Дз» ивд æрцыд «Дж»-йæ. Бæлвырд хатдзæгтæ скæныны бар та радтæм нæ ахуыргæндтæн.
Дарддæр нæ ахуыргонд Козайы фырт йæ хъуыдытæ нывæнды. Нæ рагфыдæлтæ, фылдæр цæугæ цард кæй кодтой, уымæ гæсгæ, ам сæ цæрæн бынæттæ рæстæгмæ æдзæрæгæй аззадысты. Гуырдзы та рагæй дæр чырыстон диныл хæст уæвгæйæ, Аллæты зонд æмæ уæларвон (космос) тыхтимæ сæ бастдзинад, æнæзонгæ нæ уыдысты, стæй Джеры кувæндоны хъомысдзинад хъусгæйæ, æмæ æрдзы рæсугъддзинад фенгæйæ, IV æнусы Гуырдзыйы паддзах, Джеры кувæндоны бынаты сарæзта чырыстон аргъуан. Чырыстон дин парахатгæнджытæ та æппынæдзух дæр тырныдтой ирон адæмы уырнындзинад, сæ бæрæгбонтæ чырыстон бæрæгбонтимæ сбæттын æмæ сын æнусты дæргъы æнтысгæ дæр бакодта. Абоны фæлтæр уæлдай тынгдæр се ‘ргом аздахын байдыдтой аргъуантæм, фæлæ иннæрдыгæй та, нæ ирон кувæндæттæм дæр фылдæр æмæ арæхдæр цæуынц, кæд дзы фаг, зæрдæйы фæндиаг ирондзинад нæ вæййы, уæддæр.
Ныр нæ ахуыргонд Козаты Петыры хатдзæгтæ æмæ Гуыбеты Амынæты таурæгъ, кæрæдзимæ æрбаввахс кæнæм, кæд се ‘хсæн æнусты фæлм, фæззыгон мигъау æрбадт, уæддæр. Козайы фырты хатдзæгтыл дызæрдыггæнæн нæй. Таурæгъ та таурæгъ у, фæлæ уый дæр сæвзæры æцæг, фенгæ, фехъусгæ цауты бындурыл. Уымæ гæсгæ бæлвырдæй æмæ уæндонæй зæгъæн ис — Джеры дзуары кувæндон кæй у æцæгдæр нæ рагфыдæлты — Аллæты рагондæр кувæндон, фæлæ уыцы цæрæн бынæттæ, кæцыдæр рæстæг æдзæрæгæй кæй баззадысты, уымæ гæсгæ кувæндон дæр рохуаты аззад. Фæлæ та ирон адæмы, уæларвон тыхтимæ бастдзинад фæстæмæ раздæхта уыцы ахсджиаг бынатмæ, цæмæй сæ рагфыдæлты рагон кувæндоны бынаты, сног кæной сæ фыдæлты кувæндон. Уыцы хабар та æрцыди, Амынæт цы таурæгъ радзырдта, уыцы рæстæг, гæнæн ис æмæ раздæр дæр. Ныр абоны Джеры дзуары кувæндоны сæмхæццæ сты чырыстон дины æмæ ирон кувæндоны æгъдæуттæ. Йæ бынаты арæзт æрцыд агъуыст аргъуаны хуызы, амад у дурæй. Йæ хуылфмæ бацæугæйæ, куывддон адæм кувынц æртæ æртыдзыхон æмæ бæгæны, кæнæ, хъыгагæн, водкæйæ дæр, мыдадзын цырæгътæ ссудзгæйæ. Иуæрдыгæй ирон адæм, дзуарыбын кувæндоны мыдадзын цырæгътæ нæ фæсудзынц, аргъуаны та æртæ æртыдзыхонæй нæ фæкувынц.
Ирыстоны Джеры дзуар нымад у æргом æххуысгæнæгыл, фæлæ ма хистæртæ афтæ дæр дзырдтой, дзуар æххуыс куыд кæны, адæймаджы сыгъдæг зæрдæйы уагмæ гæсгæ, афтæ æргом æфхæргæ дæр кæны æнæуаг миты тыххæй. Бекъойты Алеш ма мын дыууæ ахæм цауы радзырдта.
Джеры дзуары кувæн бонтæ вæййынц бæркадджын фæззæджы, кæфты мæй. Иу ахæм кувæн бонты та куывддон адæм чыртæ-чыртæй цæуын байдыдтой. Сыгъдæг зæрдæйæ чи цыд, уыдон кувæндоны фыццаг сæ кувинæгтæй скуывтой, стæй кæй зæгъын æй хъæуы, æрбадтысты иумæйаг фынгыл. Фæлæ, хъыгагæн, æнамонд зондыл хæст адæймæгтæ дæр вæййы, кæцытæ кувæндонмæ цæуынц æрмæстдæр цæл кæнынмæ. Сыгъдæг зæрдæйæ куынæ æууæндай зæдтыл дæр, уæд уыцы лæджы куывдтæ Хуыцау æмæ зæдтæ исгæ дæр нæ кæнынц, фæлæ сæ сæ фыдæх йæхимæ сайы.
Иу ахæм æнамонд, фисынмæ зондыл хаст куывддон адæмы æхсæн бахауд. Фæминас кодта йæ зæрдæйы фæндиаг, йæхи æнæуаг даргæйæ. Уый æппæт адæмы æхсæнæй сыстад бæркадджын фынгæй, йе ‘намонд къæхтæ йæ бæрзонд къæдзæхы былмæ бахастой æмæ уырдыгæй асхъиудта. Цымыдиссаг ма уый у, уынæг дæр æй нæ фæци, фæрсæг дæр. Æрмæстдæр ын æртыккаг бон къæдзæхрæбын йæ мард ссардтой.
Иннæ хабар та ноджы раздæр æрцыд, æвæццæгæн, иу 35 азæй раздæр. Алешæн йе ‘рвадæлты лæг Тотыр, кæцы ныртæккæ дæр цæры Цхинвалы, иу æмбалимæ, куывды дзæбæх абадыны фæстæ, цæмæндæр æрбадтысты бæрзонд къæдзæхы тæккæ былгæрон. Аныхæстæ кодтой, уæдмæ сæ фæззыгон хур дæр æрæндæвта, нуæзт дæр сæм хæццæ кодта æмæ æрфынæй сты. Фынæй лæг та мардæй уæлдай нæу, ноджы ма сæ хур дæр «хъыгдардта», сæхимидæг разил-базил кодтой. Тотырæн йе ‘мбал йæхи айвæзта, йæ къæхтæ йæм æнæнхъæлæджы фæбыцæу сты, æмæ лæг бæрзонд къæдзæхы сæрæй расхъиудта. Бынæй, къæдзæхрæбын йæ тъæпп куы фæцыд, æрмæстдæр уæд фехъал. Йæхи аивæзтытæ кодта, йæ цæстытæ æууæрста, фæлæ йе ‘мбал йæ фарсмæ куынæ уыд, æрмæстдæр уæд бамбæрста «йе ‘намонд хабар». Хæрдмæ скаст къæдзæхы бæрзæндмæ, йæхи рысгæрстытæ кодта, иууылдæр- æнæхъæн. Раст цыма ныллæг диванæй, пъолы гауызмæ æрхауд, уæнгсаст нæ, — рисгæ дæр дзы ницы фæкодта. Фæстæмæ сæрæн уад скодта къæдзæхы сæрмæ, йе ‘мбал тарст бæхы хуыррытт кæны зæрдиаг фынæйæ. Къæдзæхы былгæрон æрлæууыд, бынмæ кæсы, фæлæ йæ бын нæ зыны, ахæм бæрзонд æмæ сонт уырдыг у, хæрдмæ йæм куы скæсай, уæд дæ худ дæ сæрæй ахаудзæн.
Джеры дзуар растæрдæм аудæг кæй у, уый тыххæй ма мын Козайы фырт иу цау радзырдта, бæлвырддæр зæгъгæйæ та, æдæмæн бæлвырдгонд æмæ хъуыстгонд цау.
— Цæвиттон Сталин сывæллонæй рынчынтæгæнаг, тæнтъихæг кæй уыди, уый, æвæццæгæн, алчидæр фехъуыста. Йæ ныййарджытæ йын цынæ хостæ фæкодтой, кæцы хосгæнæгмæ нæ фæцыдысты, фæлæ сывæллон бонæй-бонвыддæр кодта. Ныййарджытæ сæ сывæллонæн тæрсын байдыдтой, йæ аирвæзын кæнынынæн куы ницы хос ардтой, уæд. Басæй, дам, чи басудзы, уый доныл дæр фу кæны, фæзæгъынц. Сталины хистæртæ цалдæрæй æнахъом сывæллæттæй кæй амардысты, уый сæ уæлдай тасдзинад уагъта.
Уæд цасдæр рæстæджы фæстæ, йæ фыды æрдхорд бауынаффæ кодта. Бавдæл æмæ ма йæ уæ фыдæлты кувæндон Джеры дзуармæ фæлас, бирæтæн куы баххуыс кодта. Фыд дыккаг бон арæвдз кодта йæ нывондаг, кувинæгтæ æмæ галуæрдоны йæ сывæллонимæ, цалдæр сыхагимæ араст Джеры дзуармæ. Сæ нывондаг скуывтой, сывæл-лоны бафæдзæхстой, хатыртæ фæкуырдтой æмæ фæстæмæ ‘гас хæдзар ссардтой. Рæстæг цæуы, сывæллон фæфидардæр ис, ныййарджыты зæрдæтæм хуры цъыртт бакаст. Дарддæр Сталины цардвæндаг æмæ æнæ-нздзинад куыд рауад, уый та алчидæр зоны.
Тотыр райхъал кодта йе ‘мбалы, йæ хабæрттæ йын радзырдта, фæлæ уый нæ уырныдта. Ахæм бæрзондæй ахау æмæ цъæррæмыхст дæр ма фæу, уымæн уæвæн нæй, зæгъгæ, загъта. Фæлæ йын Тотыр дзуарæй куы расомы кодта, уæд уый тынгдæр фæтарст ахауæгæй.
Абон ирон адæм Хуыцау æмæ йе сконд зæдтæм сыгъдæг зæрдæйæ кæй нал кувынц, æууæндындзинад кæй фæцудыдта æмæ слæмæгъ и, уый нæ цард æмæ кæрæдзийы æмбарындзинадыл бæлвырд æмæ æргом зыны. Раджы кæддæр хæйрæджытæ адæмимæ иумæ æргом цардысты. Уый фæстæ сæм Хуыцау цæуылдæр фæфыдæх æмæ сæ авд дæлдзæхы фæкодта, бонæй сын рацæуыны бар нал уыдис æмæ уæд уыдон дæр æхсæвыгæтты адæмæн фыдмитæ кодтой. Иунæгæй-иу кæуыл фембæлдысты, уыдон-иу æрцахстой æмæ сæ удхарæй мардтой. Ахæм адæймæгтæ-иу фæрынчын сты. Рисгæ сæ ницы кодта, фæлæ-иу сæ сæры зонд фæкуыддæр, бирæтæ-иу сæхи марынмæ æрцыдысты. Ахæмтæй-иу дзырдтой, хæйрæг æй фæсайдта, зæгъгæ. Гъе, ахæм рынчынты-иу ластой Джеры дзуармæ дзæбæх кæнынмæ. Мæ фыды æфсымæр Мамиаты Григол (рухсаг уæд), ахæм хабар дзырдта. Хæсты размæ азты, нæ хæрæфырт, иу сылгоймаг ахæм низæй фæрынчын. Цалдæр хатты-иу йæхи марынмæ хъавыд, фæлæ йæ бинонтæ хъахъхъæдтой æмæ та-иу ын йæ бæндæн байстой. Уæд æй Григол дыууæ лæппуимæ саргъы бæхыл схастой Джеры дзуармæ. Куы фæцæйхæццæ кодтой Джеры дзуармæ, уæд сын сылгоймаг бæхы фæсарцæй йæхи раппæрста æмæ къæдзæхы былмæ ныййарц и. Асырдтой йæ æмæ йæ æрцахстой. Фæлæ йæ цъæхахстæй ком арыдта, афтæ хъæр кодта, ауадзут мæ далæ мæм бынæй æнхъæлмæ кæсынц, зæгъгæ. Ногæй йæ бæхыл сæвæрдтой, фидар æй бæндæнæй сбастой, афтæмæй схæццæ сты кувæндоны тъæпæнмæ. Бæрзонд къæдзæхы былмæ йæ бакодтой бæндæнæй фидар бæстытæй, даргъ бæндæнæй йæ къæдзæхæй бынмæ ауагътой. Уæлейæ йæм лæппутæ дзурынц, зæгъ дæ хæйрæджы ном, зæгъгæ. Сылгоймаг ницы дзуры, æрмæст цъæхахст кæны, ауадзут мæ далæ мæм, дæлейæ æнхъæлмæ кæсынц, зæгъгæ. Уæд та йæ лæппутæ дæлдæр феуæгъд кæнынц. Æрæджиау йæ дзыхæй иу ном схауд, лæппутæ йæ гæххæтты габазыл афыстой, уалынмæ дыккаг, æртыккаг дæр. Æртæ номы цы гæххæттыл фыст æрцыдысты, уый арты баппæрстой æмæ басыгъди. Сылгоймаджы йæ хъæлæсыдзаг цъæхахстгæнгæйæ æмæ се ‘ппæты дæр æлгъитгæйæ, фæстæмæ сластой. Йæ хид фæрдгуытæй згъæлди, йæ бон дзурын дæр нал уыди, афтæмæй цъæх, фæлмæн кæрдæгыл уæлгоммæ дзæвгар фæхуыссыны фæстæ, сæ фæндаг фæстæмæ радардтой. Гас хæдзар ссардтой. Сылгоймаг ма дзæвгар фæцард æнæнизæй, йæ зонд йæхимæ, афтæмæй. Уый фæстæ дам-иу йæхæдæг дзырдта, бæрзонд къæдзæхы бынмæ дам-иу æрæмбырд сты ‘нæзæгъинæгтæ (сæ ном дæр сын нал дзырдта) уырдыгæй, дам, мæм хъæр кодтой, рагæпп кæн, мах дæ æрцахсдзыстæм, зæгъгæ, ма тæрс æппындæр.
Бирæ ахæм хабæрттæ ма фæдзурынц адæм, фæлæ се ‘ппæт фæлхатт кæнынæн рæстæг æмæ фадат нæй. Цалдæр ныхасы æнæзæгъгæ нæй Джеры дзуары кувæндоны абоны уавæры тыххæй. Бæлвырддæр зæгъгæйæ та, адæмы цæстæнгас сæ кувæндонмæ, сæ удыхъæд æмæ зæрдæйы уаг. Уæлдæр æй ской кодтон Джеры дзуары кувæндоны æз фыццаг хатт уыдтæн, кæд йæ фæдон дæн, уæддæр — Хъуылымбегты хæрæфырт дæн. Бахъав-бахъав бæргæ рагæй кодтон, фæлæ та-иу алы аххосæгты тыххæй ныкъуылымпы дæн. Фарон хъæддыхæй скарстон, хъæрæй дæр æй загътон, æнæцæугæ нæй, зæгъгæ. Куы зæгъай, уæд та дзуары сайæн нæй. Йæ кувæн бон ма йын иу хатт сбæлвырд кодтон, мæ мадыфсымæры лæппу Хъуылымбегты Лев мын уым нывондаг, нæл фыс бацæттæ кодта. Йæ боны араст кодтам, мæ фæндаг бæргæ рæстмæ кодта, фæлæ Ручъы тъунелы цæгат фарсмæ куы бахæццæ стæм, уæд нæ ам ныкъуылымпы кодтой фæссихоры дыууæ сахатмæ. Къуылымпыйы аххосæгтæ уыдысты алыгъуызон дам-думтæ, фæлæ фæстаг дам-думтæ уыдысты, уыцы бон Цæгат фарс парламентмæ æвзæрстытæ.
Ме ‘мбæлццæттæ тыхсын байдыдтой, фæстæмæ аздæхыны фæндтæ дæр нæм фæзынди. Адæмæй æфсæрмы дæр байдыдтой (автобус дзаг). Уæлдай тынгдæр æфсæрмы та кодтон телеуынынады кусджытæй: Туаты Алинæ, йе ‘мкусджытæ Ирæ æмæ Хетæгæй.
Алинæ, йæ телеравдыстытæ «Фыдæлты уæзæгмæ» цæттæ кæнгæйæ, кæцы ком, кæцы хохæй нæ ракаст, ахæм стæм баззад. Уыцы стъалыты номхыгъды уыд Джеры дзуары кувæндон дæр, æмæ йæм къуыри раздæр телефонæй бадзырдтон: Джеры дзуары кувæндонмæ цæуæм æмæ дæ немæ хонæм. Фыццаг та йæ уæздандзинад йæ разæй фæци, бафсæрмытæ кодта фæлæ сразы. Йæхæдæг дæр рагæй бæллыдис, ам кæй никуы уыдис, уымæ гæсгæ, фæлæ ныр æгæр куы къуылымпы кодтам уæд мын йæ мæт йæ сагъæс раргом кодта, æндæр ранмæ дæр ма хуынд кæй уыдис æмæ, дам, чидæр дыууæ хистæй æнæхай куыд фæци, афтæ.
Куыдфæнды ма фæуæд, фæлæ уæддæр хуыцау æмæ Джеры дзуары æххуыс æмæ аудындзинадæй бахæццæ стæм нæ кувæндонмæ. Нæ бацыдмæ нын Хъуылымбегты Лев йæ кæстæртимæ нæ бæлвырдгонд нывондаг акусарт кодта. Дзæнæты бынаты рæсугъддзинадæй адæймаг расыггæнæгау кодта. Алинæ йе ‘мбæлттимæ куысты аныгъуылдысты, хистæрты «уацары» истой, фарстатæ ихуарæгау кодтой: кувæндоны равзæрд, йæ истори, цы цаутæ æрцыди, алыгъуызон таурæгътæ.
Адæм та сæ кувинæгтимæ чыртæ-чыртæй цæуынц кувæндонмæ. Кувгæ кæнынц мидæгæй агъуысты фæлæ мидæмæ бацæуыны размæ, агъуысты алфæмблай алчидæр хъуамæ æртæ зылды æркæна, йæ иу фиссыныл цы дзæнгæрджытæ ауыгъд ис, уыдон бацæгъдгæйæ, дæхимидæг та, дзуарæй цы курын дæ зæрды ис, уый дзургæйæ.
Хуыцау æмæ йе ‘сконд зæдтæм хуыздæр хъуысы сыгъдæг зæрдæ æмæ хъуыдытимæ кувæг лæджы куывдтæ. Ам æнæбафиппайгæ нæй, сыгъдæг зæрдæйы кувæг адæймаг сыгъдæгдзинад хъуамæ уарза, уæлдайдæр кувæндоны. Æмбисондæн куы баззад, кувæндонау, кæннод аргъуанау сыгъдæг æмæ аив. Уыцы бынæттæ сыгъдæг дарын нæ фыдæлтæй баззад. Уыдон кувæндонмæ бæгъæмвадæй цыдысты. Джеры дзуары кувæндоны дæр уыцы бон иу кæстæр Хъуылымбегты Хаджийы фырт лæггадгæнæг уыд бæгъæмвадæй. Гъемæ цыдæриддæр куры Хуыцау æмæ зæдтæй, уыдон йæ къухы бафтæнт. О, фæлæ æрмæст кувæндоны, кæнæ аргъуаны мидæгæй сыгъдæг æмæ аивæй нæу. Хъуамæ йæ бацæуæн, йæ алфæмблайы сыгъдæг, аивдзинадæй зæрдæ рухс кæна. Хуыцау та ацы диссаджы рæсугъд, зæдты бадæн бынат уый тыххæй сфæлыста, йе ‘рвыст зæды дзы кæддæр уый тыххæй æрбадын кодта æмæ дзы кæрæдзийы уарзгæйæ, сыгъдæг зæрдæйæ Хуыцау æмæ зæдтæм кувой, сыгъдæг æй дарой. Фæлæ, хъыгагæн, ацы домæнтæ алчи не ‘ххæст кæны. Рауайы дзы быцæу æмæ ‘нæуæг ныхас дæр. Куыд æмбæлы, афтæ сыгъдæг нæ дарæм ацы зæдбадæн бынаты алфæмблай. Куывддон адæм сæ фылдæр цæуынц сæ нывондæгтимæ, ам æй кусарт кæнынц, ам дзы скувынц, ам фæцæл кæнынц. Фæлæ нывондагæн йæ царм æмæ хуылфыдзаумæттæ, стыр хъыгагæн, æфснайд нæ цæуынц, фæлæ сæ дæлбылмæ, хъæдрæбынмæ асхойынц. Кувæндон йæхæдæг бæрзонд рындзыл æвæрд у æмæ уырыдгæй куы афæлгæсай, уæд уыцы дæлбыл-хъæдрæбын тынг дзæбæх нæ зыны. Зынгæ бæргæ дзæбæх кæны, фæлæ нывондæгты цæрмттæ æмæ хуылфыдзаумæттæ урс стъæлфытау æнæхъæн тъæпæн ахсынц. Фæскъæвда, хъæды æрдудзы, зокъотæ куыд бæрæг фæдарынц, дардæй кæсгæйæ афтæ зынынц, æз æй фыццаг нæ бамбæрстон, уыцы урс стъæлфытæ цы сты, цалынмæ Левæйы нæ афарстон. Фæстæдæр куыд сбæлвырд, афтæмæй фылдæр сæ нывондæгтæ ласынц хæдтулгæтыл. Æмæ цыма куывддон адæмы цы хъыгдары, дæ нывондаджы царм æмæ хуылфыдзаумæттæ зæронд голладжы ныппар, хæдтулгæйы сæ баппар æмæ сæ брондоны аппар? Мæнмæ гæсгæ æппындæр ницы. Уый æвæццæгæн иу æнæрхъуыды «чъизи» адæймаг ахæм чъизи хъуыддаг сарæзта æмæ йæ иннæтæ дæр фæзмын байдыдтой æмæ дзы æнæгъдаудзинадæй иумæйаг фæтк рауади. Ныр та æвæццæгæн хъæуы иу куырыхон хистæры фидар ныхас: «Кувæндоны алфæмблай йæ нывондаджы царм æмæ хуылфыдзаумæттæй мачи чъизи кæнæд!» Мæнмæ гæсгæ ахæм барджын ныхасы фæстæ никæцы ирон лæгæн бахъæцдзæн йæ цæсгом кувæндон чъизи кæнын.
Ам ма бафиппайын хъæуы уый дæр, æмæ фæсивæды кæцыдæр хай æви къорд, дыккаг бон зиугонд ракæнынц, æрæмбырд кæнынц уыцы брон æмæ сæ раласынц. Уый хорз хъæппæрис у, ныхас дæр ыл нæй, фæлæ иутæ сæ комкоммæ хæстæ не ‘ххæст кæнынц, бæрнондзинад сæ ферох вæййы, иумæйаг кувæндон, иумæйагæй сыгъдæг дарын хъæуы, æндæр дæсæй чъизи куы кæной, иу та æфснайгæ куы кæна, уæддæр чъизи уыдзæн. Дзæуджыхъæуы иу рæстæджы иу лозунг фæзынд, уæвгæ ныр дæр ис: «Чисто не там, где убирают, а там, где не сорят». Уый сахары уынгты тыххæй, фæлæ кувæндоны тыххæй уый сдзурын сæрмæ хæссинаг дæр нæу. Уый стыр худинаг у ирон адæймагæн.
Мах, ирон адæм, Цæгаты дæр, Хуссары дæр (се ‘ппæт нæ) нæ кувæндæттæ фаг сыгъдæг уавæры нæ дарæм. Фылдæр хатт афтид хæрд æмæ нуæзтыл хицæн кæны нæ бæрæгбон, айрох нæ вæййы нæ сæйраг хæс сыгъдæг зæрдæйæ кувын, сыгъдæгдзинад кувæндоны уый у нæ ирон, нæ рагфыдæлтæй нæм чи æрхæццæ, уыцы рæсугъд æгъдау. Æгъдау та, кувæндоны нæ, хъæдбын дæр фидауы.
Джеры дзуары хорзæх уæд æппæт ирон адæмы!
МАМИАТЫ Таймураз, Стыр Ныхасы
уæнг, мыггаджы Ныхасы сæрдар